فصلنامه‌ی هنر معماری، شماره‌ی ۲۴، ۱۳۹۱

پژوهش در سوابق‌، تحولات و کیفیت تاریخی هنر و صنعت فرش‌، خاصه در ايران، گردآوری و خریداری نمونه انواع قالی‌های دست بافت ایرانی و برگزاری نمایشگاه‌های موقت از فرش ایران و سایر نقاط جهان‌، از اهداف موزه به شمار می‌آید.
در موزه فرش انواع گلیم‌ها و فرش‌های دست بافت‌، با توجه به مرغوبیت و قدمت آن‌ها و با در نظر گرفتن ویژگی‌های قالی ایران از لحاظ رنگ آمیزی‌، طرح‌، نقش‌، بافت و تنوع مناطق قالی بافی حفظ و نگه‌داری می‌شود.
مجموعه موزه فرش ایران شامل با ارزش‌ترین نمونه‌های قالی ایران از قرن نهم هجری تا دوره معاصر است و از منابع غنی تحقیقی برای پژوهشگران و هنر دوستان به شمار می آید.
در کتاب‌خانه موزه حدود ۳۵۰۰ جلد کتاب به زبان‌های فارسی‌، عربی‌، فرانسه‌، انگلیسی و آلمانی در اختیار هنر دوستان و پژوهشگران قرار می‌گیرد. هم‌چنین بهترین کتاب‌ها و نشریات و تحقیقات مربوط به فرش ایران و قالی‌های مشرق زمین به طورکلی و کتاب‌هایی در زمینه مذهب‌، هنر و ادبیات ایران در کتاب‌خانه موزه موجود است‌. در کنار کتاب‌خانه‌، کتاب فروشی موزه نیز مشغول به کار است‌.
همچنین برای استفاده از بازدیدکنندگان موزه‌، فیلم‌ها و اسلایدهایی در زمینه قالی‌بافی و گلیم و هنرهای دستی ایران در سالن نمایش موزه به نمایش در می آید.

درباره معماری موزه فرش
یکی از معماران تأثیرگذار ایرانی که عمده‌ی دغدغه‌‌ی او مهندسی معماری بود، عبدالعزیز فرمانفرمائیان است. فرمانفرمائیان به سال ۱۲۹۹ خورشیدی در تهران متولد شد. او تحصیلات معماری خود را در مدرسه‌ی هنرهای زیبای پاریس (بوزار) به پایان رساند، و در اوایل دهه‌‌ی ۱۳۳۰ خورشیدی به ایران بازگشت. او بعد از مراجعت از فرانسه در پارکینگ خانه‌ی پدری شروع به ‌طراحی خانه‌هایی برای اقوام و آشنایان نمود.
چند سال بعد به استخدام دفتر فنی دانشگاه تهران درآمد و همزمان با کار در دفتر فنی دانشگاه، در دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران نیز به همراه محسن فروغی در آتلیه‌ای مشترک مشغول به تدریس شد. او در همین زمان مسجد دانشگاه تهران (۲۲ مهر ماه سال ۱۳۴۵ خورشیدی) را طراحی و نظارت کرد. همزمان با تصویب قانون «منع مداخله» که بر اساس آن کارمندان دولت نمی‌توانستند طرف قرارداد دولت باشند، فرمانفرمائیان به علت داشتن دفتر خصوصی، ناچار از تدریس و کارمندی دانشگاه استعفاء کرد و درصدد گسترش دفتر و کار با دولت برآمد.
او بعد از همکاری با مهندسان و شرکت‌های خارجی، متوجه ضعف و تکنیک ساخت در ایران شد، و مصمم گردید این ضعف را با استخدام کادر فنی خارجی و بازآموزی یافته‌های خود جبران نماید. فرمانفرمائیان در سال ۱۳۳۶ خورشیدی کاندید ساخت رآکتور اتمی دانشگاه تهران شد، لذا با بازدید از رآکتور اتمی دانشگاه پرینستون و استخدام وایدلینگر (Widelinger) و گای ‌پانِرو (Guy Panero) توانست به‌خوبی از عهده‌ی طراحی و ساخت آن برآید.
او بین سال‌های ۱۳۴۳-۱۳۴۲ خورشیدی در سفری به مکزیک تحت تأثیر ورزشگاه دانشگاه مکزیکوسیتی قرار گرفت، و با اقتباس از الگوی ساخت آن، طرح استادیوم یکصدهزار نفری را به ‌اجرا در آورد، و در سال ۱۳۴۹ خورشیدی طرح توسعه‌ی استادیوم را با همکاری رضا مجد، هیربد و نادر اردلان به انجام رساند. او در سال ۱۳۵۷ خورشیدی ایران را ترک کرد.
    
از مهم‌ترین کارهای فرمانفرمائیان بین سال‌های ۱۳۳۳ و ۱۳۵۷ خورشیدی می‌توان به مواردی از این دست اشاره کرد: مسجد دانشگاه تهران، دانشکده‌ی کشاورزی در کرج (آزمایشگاه هیدرولیک، آزمایشگاه فیزیک، خوابگاه دانشجویان)، دانشکده‌ی دامپزشکی در شمال جاده‌ی کرج (آزمایشگاه و آمفی‌تئاتر، محل کالبد‌شکافی حیوانات بزرگ)، دانشکده‌ی فنی (آمفی‌تئاتر بزرگ جدید)، ساختمان‌های دانشگاه تهران در امیرآباد (رآکتور اتمی دانشگاه و آزمایشگاه‌های مربوطه، شروع ساخت سال ۱۳۳۶ خورشیدی)، آزمایشگاه برق دانشکده‌ی فنی، خوابگاه و نهارخوری امیرآباد (برای دانشجویان)، مرکز مطالعات مدیریت هاروارد با همکاری نادر اردلان، مدارس حرفه‌ای در سراسر کشور با همکاری و طراحی مهندسین مشاور “SCAN” سوئدی طی حدود ۱۲ سال، ساختمان اداره‌ی مرکزی شرکت ملی نفت با همکاری اتحادیه، ساختمان وزارت راه، ساختمان وزارت کشاورزی (۱۳۵۴ خورشیدی)، ساختمان بانک ‌کار، ساختمان بانک اعتباری ایران، ساختمان اداره‌ی مرکزی گروه صنعتی بهشهر با همکاری و طراحی نادر ‌اردلان (دهه‌ی ۱۳۵۰ خورشیدی)، ساختمان سازمان زنان، ساختمان ۳ برج ۲۰ طبقه که برای شرکت خانه در شهستان سابق (اراضی عباس‌آباد) تا طبقه‌ی ۱۳ ساخته شد، ساختمان بانک صادرات در اصفهان، ساختمان مرکزی اداره‌ی تلویزیون ایران با استودیوهای پخش، ساختمان پست تهران و سیستم تفکیک، ساختمان مرکز تلفن در توپخانه، مجموعه‌ی ورزشی (کلیه‌ی مجموعه‌های ورزشی برای مسابقات المپیک، استادیوم یکصدهزار نفری با دریاچه، استادیوم سرپوشیده‌ی هفده‌هزار نفری با همکاری “.S.O.M”، استخر سرپوشیده، استادیوم سرپوشیده برای تمرین، محل مسابقات تیراندازی، محل مسابقات تیراندازی کفتر گلی، استادیوم دوچرخه‌سواری، بین سال‌های ۱۳۴۹ و ۱۳۵۳ خورشیدی)، ساختمان مرکزی اداری مجموعه‌ی ورزشی، ساختمان اداری شرکت سیمان تهران در محل کارخانه، کارخانه‌ی ارج در جاده‌ی کرج، کارخانه‌ی داروپخش در جاده‌ی کرج با همکاری ویلسون مِیسون (Wilson Mason)، هتل شمشک، هتل سپید در خیابان طالقانی تهران، هتل تاور در خیابان کوشک تهران، بیمارستان ۲۰۰ تخت‌خوابی برای ارتش در شمال تهران، بیمارستان دانشگاه اهواز با همکاری ویلسون میسون، پاویون ایران در نمایشگاه بین‌المللی مونرئال (۱۹۶۷ میلادی / ۱۳۴۶ خورشیدی)، موزه‌ی فرش در تهران ( ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۶ خورشیدی، سال افتتاح موزه)، دو برج سامان ۱، در بلوار کشاورز، آپارتمان سامان ۲، در ونک، چهار برج ونک پارک، کاخ نیاوران، کاخ ملکه‌ی مادر در سعدآباد، کاخ محمدرضا پهلوی در سعدآباد، کاخ پرنس خالد در ریاض عربستان سعودی، فرودگاه مهرآباد (ساختمان حجاج، ساختمان ترمینال مسافربری یکصدهزار نفری، ترمینال بالا)، بیش از ۱۰۰ خانه‌ی مسکونی از جمله منزل شخصی خودش در الهیه (اکنون محل سکونت سفیر بلژیک)، نقشه‌ی جامع شهر تهران با همکاری ویکتور گرون (Victor Gruen) ، شهرسازی و خانه‌سازی مجموعه‌ی شرکت مس سرچشمه در کرمان، شهرسازی و خانه‌سازی شرکت خانه در کرج، شهرسازی و خانه‌سازی شرکت خانه در اصفهان و شهرسازی و خانه‌سازی شرکت خانه در شرق تهران (به‌نقل از طباطبایی دیبا، ۱۳۸۰).
عبدالعزیز فرمانفرمائیان را می‌توان به‌حق پدر «مهندسین مشاور ایران» نامید. او معماری است که به «ساخت» می‌اندیشد، و این دغدغه‌ی فرمانفرمائیان را نباید بدون در نظر گرفتن بستر اجتماعی و تکنولوژی زمانه‌ی او، ملاحظه کرد. طرح معماری، برای او، طرحی است که ساخته شده باشد.
میزان موفقیت یک معمار با کارهای اجرا شده‌ی او سنجیده می‌شود. بر این اساس، او توجه جدی به مقتضیات، امکانات و محدودیت‌های زمان و مکان را مهم‌ترین شرط موفقیت در کار می‌داند. اعتقاد جدی به ضرورت کارکرد صحیح بنا و دقت زیاد در جزئیات اجرایی نیز از ویژگی‌های بارز اوست.
او معتقد است که هر اثر معماری باید بتواند وظیفه‌ی مورد انتظار را به‌درستی انجام دهد، و استفاده‌ی درست از مصالحی که در اختیار دارد را یک اصل می‌داند (فرمانفرمائیان، ۱۳۸۵). عبدالعزیز فرمانفرمائیان زمانی به عرصه‌ی معماری ایران وارد شد که عمده‌ی کارهای معماری در دست شرکت‌ها و مهندسین خارجی بود، و چیزی به عنوان طراحی عناصر و جزئیات معماری در ایران وجود نداشت.
در اصل زمانه‌ی فرمانفرمائیان را باید عصر گذر و تحول تکنولوژی ساخت، از تکنولوژی سنتی به مدرن دانست. او با علم به این موضوع سعی در یافتن راهکارهای عملی نمود و با استفاده از تجربیات معماران خارجی و بازدید از پروژه‌های مهم دنیا، در کمترین مدت توانست این نقیصه را اصلاح نماید.
لذا عمده‌ی کارهای او با الگوبرداری از کارهای معماران مدرن شکل‌گرفته است. همان‌گونه که خود او نیز تأکید دارد، با اقتباس از کارهای ریچارد نویترا، فرانک لوید رایت، لوکوربوزیه و آموزه‌های مدرسه‌ی باؤهاؤس و سبک بین‌المللی، بخش اعظمی از پروژه‌های خود را طراحی کرده است (مقتدر، ۱۳۸۲: ۵۸). مسجد دانشگاه تهران، پاویون ایران در نمایشگاه بین‌المللی مونرئال به سال ۱۹۶۷ میلادی (۱۳۴۶ خورشیدی) و موزه‌ی فرش به سال ۱۳۵۶ خورشیدی را می‌توان جزء کارهای تاریخ‌گرای عبدالعزیز فرمانفرمائیان قرار داد. او در طراحی پاویون ایران به دنبال یافتن مفاهیم معماری ایرانی است. فرمانفرمائیان با رجوع به معماری سنتی ایران درصدد آشتی دادن معماری مدرن با مفاهیم ایرانی است.
البته مفاهیم بیان شده ‌توسط فرمانفرمائیان، در ایرانی جلوه‌دادن ساختمان، صرفاً جزء مفاهیم صوری معماری ایران به ‌نظر می‌رسد. او در تجربه‌ی بعدی خود (ساختمان موزه‌ی فرش) باز به دنبال همین دیدگاه است. منتهی این بار به‌سراغ فرش ایرانی می‌رود و با برداشت از فرمِ دارِ قالی، با پوششی مدرن در پی خلق صورتی آشنا است.
ساختمان موزه‌ی فرش، در گوشه‌ی شمال‌غربی پارک لاله در تهران در فضایی به وسعت ۱۲۰۰۰ متر مربع با الهام از عناصر سنتی ایرانی ساخته شده است. این موزه در سال ۱۳۴۰ خورشیدی به ‌صورت ناتمام به منظور گالری فرش ساخته شد و ۱۵ سال به ‌صورت متروکه باقی ماند و سپس در اوایل سال ۱۳۵۵ خورشیدی کار تعمیرات و تغییرات کلی آن آغاز و در روز ۲۲ بهمن ‌ماه سال ۱۳۵۶ خورشیدی رسماً افتتاح گردید.
طرح موزه کلیتی مدرن دارد و یادآور معماری سبک بین‌المللی است. آذین‌های بیرونی بنا با الهام از دار قالی و سیاه‌چادرهای عشایری طراحی شده است. فضای داخلی موزه از دو تالار (نمایشگاه دائم و نمایشگاه موقت) جهت نمایش انواع مختلف قالی‌ها و گلیم‌ها، و فضاهای جنبی آن تشکیل شده است. نمایشگاه دائمی موزه در طبقه‌ی همکف قرار دارد و مساحت آن در حدود ۱۵۰۰ متر مربع است. در محوطه‌ی نمایشگاه دائم، محوطه‌ای طراحی شده که در آن یک دستگاه قالیبافی از نوع عمودی (معروف به تبریزی) قرار دارد و هنرمند قالیباف در حال نمایش شیوه‌های مختلف بافت قالی می‌باشد. سقف کاذب سالن نمایشگاه به ‌صورت فلزی و به شکل‌مربع‌های پُر و خالی طراحی و ساخته شده است.
این مربع‌ها که با اختلاف سطح در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند، علاوه بر اینکه به زیبایی فضای داخلی می‌افزایند، پوشش مناسبی نیز برای تأسیسات داخل نمایشگاه هستند. به منظور استراحت بازدیدکنندگان در حین دیدن نمایشگاه، در فواصل معینی از سالن، فضاهای نشیمنی متناسب با حال و هوای داخلی نمایشگاه، برای استراحت کوتاه مدت بازدیدکنندگان تعبیه شده است. از آنجایی‌که فرم معماری بنای موزه به ‌شکلی انتخاب شده است که بخش نمایشگاهی موزه کمترین ارتباط را با فضای خارج داشته باشد، به همین دلیل تهویه‌ی هوای داخل سالن نمایشگاه از طریق دستگاه‌های تهویه‌ی جاسازی شده در فضاهای بین سقف اصلی و کاذب، امکان‌پذیر شده است.
نمایشگاه موقت موزه‌ی فرش با مساحت تقریبی ۸۰۰ متر مربع در طبقه‌ی دوم موزه واقع شده، و جهت نمایش فصلی فرش‌های مناطق مختلف ایران طراحی شده است. از فضاهای جنبی موزه می‌توان به سرویس‌های خدماتی، چایخانه، کتابخانه و بخش اداری اشاره نمود. در یک چشم‌انداز کلی می‌توان چنین بیان نمود که طرح پاویون ایران در نمایشگاه بین‌المللی مونرئال و موزه‌ی فرش، با اهداف مدرن طراحی شده، ولی معمار کوشیده است تا در پس معماری مدرن، صورتی ایرانی به کارها بخشد.
پژوهش در سوابق‌، تحولات و کیفیت تاریخی هنر و صنعت فرش‌، خاصه در ایران‌، گردآوری و خریداری نمونه‌های انواع قالی‌های دست بافت ایرانی و برگزاری نمایشگاه‌های موقت از فرش ایران و سایر نقاط جهان‌، از اهداف موزه به شمار می‌آید. در موزه‌ی فرش انواع گلیم‌ها و فرش‌های دست بافت‌، با توجه به مرغوبیت و قدمت آن‌ها و با در نظر گرفتن ویژگی‌های قالی ایران از لحاظ رنگ آمیزی‌، طرح‌، نقش‌، بافت و تنوع مناطق قالی بافی حفظ و نگهداری می‌شود. مجموعه‌ی موزه‌ی فرش ایران که شامل با ارزش‌ترین نمونه‌های قالی ایرانی از قرن نهم هجری تا دوره‌ی معاصر است، از منابع غنی تحقیقی برای پژوهشگران و هنر دوستان به شمار می‌آید. معمولاً حدود ۱۳۵ تخته از شاهکارهای قالی ایران‌، بافت مراکز مهم قالیبافی مانند کاشان‌، کرمان‌، اصفهان‌، تبریز، خراسان‌، کردستان و جز آن‌ها، در تالار طبقه‌ی همکف به معرض نمایش گذاشته می‌شود.
در کتاب‌خانه‌ی موزه حدود ۳۵۰۰ جلد کتاب به زبان‌های فارسی، عربی‌، فرانسه‌، انگلیسی و آلمانی در اختیار هنر دوستان و پژوهشگران قرار می‌گیرد. همچنین بهترین کتاب‌ها و نشریات و تحقیقات مربوط به فرش ایران و قالیهای مشرق زمین و کتاب‌هایی در زمینه‌ی مذهب‌، هنر و ادبیات ایران در کتاب‌خانه‌ی موزه موجود است‌. در کنار کتاب‌خانه‌، کتابفروشی موزه نیز فعال است. همچنین برای استفاده‌ی بازدیدکنندگان موزه‌، فیلم‌ها و اسلایدهایی در زمینه‌ی قالیبافی و گلیم و هنرهای دستی ایران در سالن نمایش موزه به نمایش در می‌آید.