دلایل بررسی سطح زیرین فرش

ارزیابی فرش برای قیمت‌گذاری و تعیین ارزش آن بسیار اهمیت دارد. هنگام خرید و ارزیابی فرش نیز، آنچه بسیار مهم است، برگرداندن بخشی از فرش برای بررسی سطح زیرین آن است. یک کارشناس و متخصص مجرب فرش به راحتی می‌تواند فرش را با بررسی کردن آن ارزیابی کند. وقتی فرش را کنار می‌زند گویی نقاب آن را بر می‌دارد تا چهره‌اش را بازشناسد. اما در ادامه دلایل اهمیت بررسی سطح زیرین فرش را برایتان آشکار می‌کنیم.
دیدگاه تشخیصی: مشاهده پشت فرش چیزی است که به فرد امکان می‌دهد جنبه‌های فنی واقعی بافت: گره فرش و”ساختار”، نوع بافت و خواب فرش را ببیند. این به نوبه خود به تعیین محل مبدا فرش هم کمک می‌کند.
تعیین کیفیت فرش: پشت فرش، کیفیت و ظرافت نسبی بافت و تراکم گره‌ها را نشان می‌دهد. هر چه فرش ظریف‌تر بافته شده باشد تراکم گره‌های آن نیز بیشتر است. علاوه بر این، پشت فرش، نوع پودگذاری، رنگ پود‌ها و بسیاری موارد دیگر را هم آشکار می‌کند. برای مثال چنانچه بافت فرش به صورت چند چین یک پود انجام شده باشد از پشت فرش به راحتی قابل تشخیص است.
مرمت و بازبافی فرش: رفوگر‌ان حرفه‌ای، این مهارت را دارند که فرش را به گونه‌ای تعمیرکرده و جان ببخشند که در بسیاری از مواقع، با مشاهده چهره فرش، بخش‌های ترمیم شده‌ی آن به راحتی قابل تشخیص نباشد. در هر صورت وقتی فرش را برگردانید، ممکن است قسمت زیرین فرش به وضوح یا در صورت دقت، به شما نشان دهد که چه قسمت‌هایی از آن دارای ایراد بوده و کیفیت مرمت و بازسازی آن چگونه است.
بررسی رنگ‌های فرش: پشت فرش همچنین می‌تواند چیزهایی را در مورد رنگ‌هایی که در آن استفاده می‌شد آشکار کند. به خصوص اگر تفاوت زیادی بین رنگ دو طرف فرش وجود داشته باشد. معمولاً رنگ‌ها در روی فرش از پشت آن کمرنگ‌تر است. این بیشتر به دلیل محو شدن رنگ‌ها در مجاورت نور خورشید است زیرا برخلاف پشت فرش که به ندرت نور و آفتاب به آن می‌رسد، روی فرش اغلب در معرض نور خورشید قرار می‌گیرد، بنابراین رنگ‌های روی فرش به تدریج در مواجهه با نور کمرنگ می‌شوند و اگر از رنگ‌های طبیعی نباشند، ممکن است از فرش فرار کنند و محو شوند. مگر اینکه فرش عمداً ورق خورده و در معرض آفتاب قرار گرفته باشد تا پشت آن نیز محو شود. تنها دلیلی که این کار انجام می‌شود تلاش برای پنهان کردن این واقعیت است که رنگ‌ها محو شده است. اگر قسمت جلویی آن تیره‌تر از پشت است، بهتر است بخواهید یک متخصص آن را نگاه کند، زیرا ممکن است روی فرش دوباره رنگ شده باشد.
کمک به تعیین قدمت فرش: بافت پشت فرش به نشان دادن سن و قدمت فرش نیز کمک می‌کند. ایجاد فرشی که پشت آن دارای سطحی نسبتاً صاف و ساییده شده یا دچار خوردگی رنگ‌هایش شده باشد، به زمان نیاز دارد. سایش در فرش می‌تواند از جهاتی شبیه به خوردگی به نظر برسد.  پود سفید شروع به نمایان شدن خواهد کرد که ممکن است به صورت لکه‌های سفید کوچک و گره‌های سفید منفرد ظاهر شود، یا ممکن است برجسته‌تر باشد، و می‌توانید نخ‌های سفید را روی فرش (سمت پرز) ببینید. در اینصورت فرش اصطلاحاً پودنما شده است.
در بسیاری از فرش‌هایی که ساییدگی زیاد روی پرز دارند، حاشیه یا انتها نیز ناهموار یا بسیار کوتاه هستند. ساییدگی در اثر استفاده از فرش بوجود می‌آید و خوردگی در قسمت‌هایی که با الیاف فلزی بافته شده است یا دارای رنگ‌هایی است که دندانه‌های فلزی دارند. به این ترتیب قسمت‌هایی از فرش با چنین ویژگی‌هایی دچار خوردگی می‌شوند. خوردگی ممکن است در کل فرش رخ دهد، اما به ندرت به طور یکنواخت، اتفاق می‌افتد زیرا رنگ‌های مختلف دارای غلظت‌های متفاوتی از عناصر فلزی هستند. ساییدگی اغلب در تمام سطح فرش اتفاق می‌افتد، با این‌حال ممکن است بخش‌هایی از فرش در تماس کمتری بوده و سالم‌تر مانده باشند. از این‌رو بررسی پشت فرش ممکن است کلید کشف قدمت زیاد یک فرش آنتیک باشد که رخ آن نسبتاً جوانتر به نظر می‌رسد.
تشخیص طرح و نقش فرش: دیدن فرش از پشت آن به دلیل پرز دار نبودن، طرح و نقش آن را قابل تشخیص‌تر می‌کند به ویژه در مواردی که فرش به دلایلی دچار ساییدگی و خوردگی شده باشد پشت فرش همچنان سالم‌تر است. بر اساس سنت‌هایی از جمله وقف و یا تقدس برخی از نام‌ها، کتیبه‌های فرش گاهی برعکس نوشته می‌شوند که ممکن است برگرداندن فرش در تشخیص متن آنها کمک کننده باشد.
تشخیص آفت زدگی، بیدخوردگی و دیگر عیوب: در صورتی که فرش دچار آسیب‌های ناشی از حشرات یا بیدزدگی شده باشد، گرچه ممکن است به سطح فرش رسیده و دیده شود اما از پشت فرش کاملا قابل تشخیص است و چنانچه به چله نرسیده باشد قابل ترمیم است. محل اتصال گره پرز به چله در پشت فرش دچار سائیدگی می‌شود و گاهی تا حدی پیشروی می‌کند که نخ پرز قالی کاملا از چله جدا می‌شود.

با بررسی پشت فرش، برخی مشکلات دیگر از جمله پوسیدگی فرش که در اثر مجاورت با زمین مرطوب ایجاد می‌شود و یا برخی از عیوب فرش که ممکن است مربوط به وضعیت مواد اولیه، چله‌کشی و بافت، حمل و نقل و انبارداری، یا نحوه نگهداری آن باشد قابل تشخیص است. برای مثال در مواردی به دلیل نایکنواختی پودکشی و کوبیدن نامناسب پودها که اتصال نادرست گره‌ها به چله را در پی دارد، پشت فرش‌ بی‌نظم و نامرتب است.

فائزه قادری
کارشناس ارشد فرش دستباف